Advies 2020/26
Advies nr. 2020/26 van de Nationale Hoge Raad voor Personen met een Handicap (NHRPH) over de toegankelijkheid van bankdiensten, uitgebracht tijdens de plenaire vergadering van 21/12/2020.
Advies op initiatief van de NHRPH.
1. ONDERWERP
Via de pers verneemt de NHRPH regelmatig maatregelen van de banksector, meer bepaald in verband met de sluiting van bankfilialen en de reorganisatie van het netwerk van geldautomaten.
2. ANALYSE
a) Begin 2020 hebben vier Belgische grootbanken (BNP Paribas Fortis, Belfius, KBC en ING) aangekondigd een akkoord te hebben aangegaan voor het oprichten van een gemeenschappelijk netwerk van geldautomaten (L’Echo van 8 januari 2020).
De vier Belgische grootbanken kondigden aan hun krachten te willen bundelen om een optimaal netwerk van geldautomaten uit te bouwen om de beschikbaarheid van contant geld voor zowel consument als handelaar te garanderen.
Het nieuwe netwerk zal, op basis van reële behoeften en objectieve geografische parameters, een optimale beschikbaarheid van contant geld binnen een bepaalde afstand bieden, aldus de banken. Dankzij dit initiatief zou 95 % van de Belgische bevolking binnen een afstand van maximaal 5 km toegang moeten hebben tot een geldautomaat.
De eerste automaten van dit nieuwe netwerk moeten midden 2021 in werking worden gesteld.
De automaten worden ‘zo veel mogelijk’ buiten de bankfilialen-geïnstalleerd. De vier banken kondigden de afgelopen twee jaar allemaal aan hun fysieke netwerk in mindere of meerdere mate te beperken. Dankzij het platform zijn de bankautomaten evenwel niet hetzelfde lot beschoren als de bankfilialen. De aanwezigheid van contant geld zal losstaan van de beslissingen voor het netwerk van bankfilialen, benadrukken de banken.
Volgens een studie in opdracht van Febelfin, de federatie van de financiële sector, verkiest ongeveer 90 % van de Belgen elektronische betalingen. Zo is het aantal elektronische transacties (kaart, Payconiq, smartphones, …) volgens Febelfin sinds 2012 met 70 % gestegen. In dezelfde periode daalde het aantal geldopnames met 12 %.
Bijgevolg is ook het aantal geldautomaten sterk gedaald: in 2018 waren er in België nog 7.869 geldautomaten, tegenover 8.613 in 2016.
Op 9 april 2020 heeft de heer Benoît Piedbœuf, volksvertegenwoordiger, een vraag hierover gesteld (schriftelijke vraag en antwoord nr. 0308 - zittingsperiode: 55). De toenmalige Vice-eersteminister en Minister van Financiën, de heer Alexander De Croo, antwoordde het volgende: Het lijkt me niet wenselijk en mogelijks contraproductief om hiervoor een wettelijk kader op te leggen. Banken doen eveneens inspanningen om de automaten toegankelijk te maken voor mindervaliden en ik zal niet nalaten hen te wijzen op hun maatschappelijke verantwoordelijkheid dienaangaande. Uw vraag of niet 100 % van de bevolking toegang zou moeten hebben tot een geldautomaat binnen de vijf kilometer lijkt me weinig realistisch. Dit zou resulteren in de vestiging van automaten in streken waar bijna niemand woont en dit is economisch niet te verantwoorden. Het vinden van een goed evenwicht lijkt me primordiaal en het 95 %-criterium lijkt me bovendien reeds zeer ambitieus in het licht van het afnemend cashgebruik.
b) Begin november 2020 heeft bpost in een persbericht aangekondigd 17 selfbankingautomaten in de provincie Luxemburg weg te halen. Met selfbankingautomaten kunnen rekeninguittreksels worden afgedrukt en overschrijvingen verricht.
c) Op 8 december 2020 heeft ING aangekondigd 62 van haar 552 kantoren te sluiten in 2021. De bank stelt vast dat steeds meer klanten hun bankzaken digitaal regelen. "De kantoren die gesloten worden, zijn kantoren waar al vóór de maatregelen ter bestrijding van het coronavirus een laag aantal klanteninteracties werd geteld", aldus ING.
d) Op 10 december 2020 heeft Belfius aangekondigd 14 van de 595 kantoren te sluiten die onder het eigen beheer van de bank vallen. Voorts wil de bank haar volledige kantoornetwerk herbekijken, dat de voorbije vijf jaar reeds met een vijfde is ingekrompen.
e) Recent nog maakten de ouderenadviesraden in verschillende gemeenten zich zorgen over de digitale kloof op bankniveau.
f) Een van de doelstellingen van de Minister van Economie is de modernisering van de basisbankdienstverlening. De Minister zal ervoor zorgen dat de toegang tot basisbankdiensten geen dode letter blijft voor kwetsbare groepen die aangepaste diensten nodig hebben, zoals mensen met een beperking, ouderen of mensen die geen digitale toegang tot bankdiensten hebben (beleidsverklaring, blz. 26).
3. ADVIES
Wat de geldautomaten betreft:
De NHRPH is het volstrekt oneens met het initiatief om het aantal geldautomaten terug te schroeven. De NHRPH maakt zich grote zorgen over de digitale kloof, die groter dreigt te worden in België. Volgens Febelfin verkiezen 90 % van de Belgen elektronische betalingen. Dit hoge cijfer verbaast de NHRPH. Waarop werd het gebaseerd? Veel Belgen, onder meer personen met een handicap en ouderen, betalen liever contant. Bovendien mogen heel wat personen met een handicap geen betaalkaart bezitten.
Belgen met lage inkomens en een laag opleidingsniveau zijn niet de enigen die slechts gedeeltelijk toegang hebben tot de mogelijkheden van het internet. Anderen verkeren in dezelfde situatie: ouderen, maar ook jongeren (meer bepaald kansarme jongeren), personen die moeite hebben met schrijftaal, alleenstaanden, vrouwen en zelfs personen met hogere inkomens. Allemaal personen die op een bepaald moment moeilijk toegang krijgen tot onlinediensten (bank, werk, onderwijs, gezondheid, administratie, …).
Het terugschroeven van het aantal geldautomaten is dus een reëel probleem voor een aanzienlijk aantal personen. De vier grootbanken garanderen dat 95 % van de Belgische bevolking binnen een afstand van maximaal 5 km toegang zou moeten hebben tot een geldautomaat. 5 km is ver. De NHRPH wijst erop dat heel wat personen met een handicap geen eigen vervoersmiddel hebben en afhankelijk zijn van het (verre van altijd toegankelijke!) openbaar vervoer of van de hulp van een derde om geld te kunnen opnemen.
Bovendien hebben verschillende buurtwinkels en artsen geen apparaat voor digitale betalingen.
De NHRPH heeft evenwel gehoord dat de geldautomaten niet echt zouden verdwijnen, maar worden verplaatst naar gemeenten waar er nog geen zijn. Kan de Minister van Economie dit bevestigen?
Wat de sluiting van bankfilialen en het verdwijnen van selfbankingautomaten betreft:
Ook tegen deze maatregel is de NHRPH volledig gekant.
Een deel van de bevolking regelt zijn dagelijkse bankzaken inderdaad liever elektronisch, maar is dat voldoende reden om de andere toegangswijzen tot de eigen rekeningen gewoonweg af te schaffen (en bijna altijd te vervangen door betalende diensten)? Uit gegevens van de FOD Economie blijkt dat 89,7 % van de huishoudens in België in 2019 over een internetaansluiting beschikt. Meer dan 10 % van de huishoudens heeft dus geen internetaansluiting.
De Koning Boudewijnstichting heeft erop gewezen dat 4 op de 10 Belgen digitale uitsluiting riskeren. De Belgen zijn in groten getale verbonden met het internet. Toch zien we in de Belgische bevolking ook belangrijke vormen van ongelijkheid, die nauw verbonden zijn met het inkomen en het diploma. Bijna 1 op de 3 huishoudens met lage inkomens beschikt niet over een internetverbinding. 40 % van de Belgische bevolking heeft zwakke digitale vaardigheden, een percentage dat stijgt tot 75 % bij personen met lage inkomens en een laag opleidingsniveau. Respectievelijk 55 % en 67 % van hen doen geen administratieve verrichtingen online.
Bovendien vinden veel personen met een handicap en ouderen het zeer moeilijk de digitalisering van banken te volgen. Ze worden gedwongen om via pc of smartphone te werken, maar hebben er niet altijd toegang toe of hebben er geen. Vaak zijn deze instrumenten helemaal niet afgestemd op personen met een handicap of ouderen.
Wat het afdrukken van bankuittreksels betreft:
Sommigen moeten over ‘papieren’ bankuittreksels kunnen beschikken. De kosten voor het afdrukken ervan zijn vaak exorbitant hoog. Een lid van de NHRPH noteerde een getuigenis van iemand die papieren bankuittreksels vroeg, omdat het OCMW deze gevraagd had. Hij moest hiervoor 120 euro betalen!
Blinde personen kunnen hun bankuittreksels in braille krijgen. Soms moeten ze evenwel hun bankuittreksels in ‘gewoon’ schrift vragen, omdat ze deze moeten voorleggen aan personen die geen braille kunnen lezen. Ook hier worden extra kosten in rekening gebracht, wat onaanvaardbaar is.
Conclusie:
De NHRPH herinnert eraan dat de regering een sterke verbintenis is aangegaan om de digitale kloof te verkleinen. De NHRPH vindt dat de overheid en de financiële wereld concrete verbintenissen moeten aangaan om de bankdiensten voor iedereen toegankelijk te houden, in het bijzonder voor personen met een handicap. De basisfunctie van banken is niet louter commercieel: het is een openbare dienstverlening, toevertrouwd aan operatoren die deze overheidsopdracht ten dienste van de burgers moeten uitvoeren. Als hoofdaandeelhouder van bpost heeft de Belgische Staat duidelijk een verantwoordelijkheid.
De NHRPH herinnert eraan dat artikel 9 van het VN-Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap het volgende bepaalt: Teneinde personen met een handicap in staat te stellen zelfstandig te leven en volledig deel te nemen aan alle facetten van het leven, nemen de Staten die Partij zijn passende maatregelen om personen met een handicap op voet van gelijkheid met anderen de toegang te garanderen tot de fysieke omgeving, tot vervoer, informatie en communicatie, met inbegrip van informatie- en communicatietechnologieën en –systemen, en tot andere voorzieningen en diensten die openstaan voor, of verleend worden aan het publiek, in zowel stedelijke als landelijke gebieden.
In zijn beleidsverklaring wijst de Minister van Economie erop dat de modernisering van de basisbankdienstverlening deel uitmaakt van de digitaliseringsuitdaging. Ik zal ervoor zorgen dat de toegang tot basisbankdiensten geen dode letter blijft voor kwetsbare groepen die aangepaste diensten nodig hebben, zoals mensen met een beperking, ouderen of mensen die geen digitale toegang tot bankdiensten hebben. Ik zal de basisbankdienstverlening evalueren en verbeteren om rekening te houden met de digitalisering van de sector en om de zwaksten te beschermen, met name degenen die te lijden hebben onder de digitale kloof. Tot slot zal ik de publiciteit rond basisbankdiensten vergroten. De NHRPH dringt erop aan dat deze verbintenissen geen dode letter blijven. De NHRPH wil ook graag de modaliteiten van de ‘basisbankdiensten’ kennen. Welke diensten vallen momenteel onder deze term? Worden deze diensten uitgebreid?
De NHRPH vraagt de Minister van Economie de behoeften van personen met een handicap correct en eerlijk te analyseren. De NHRPH herinnert eraan dat personen met een handicap en ouderen volwaardige klanten zijn en dat de hogere tarieven van begin dit jaar ook voor hen gelden (advies 2020-01). Voor 2021 worden verdere tariefverhogingen aangekondigd, vooral bij BNP Paribas Fortis en ING. Ook bij AXA, Belfius en Deutsche Bank zijn er veranderingen op til. Deze veranderingen zullen onveranderlijk voor alle klanten gelden, ook voor wie geen toegang heeft tot de digitale wereld. Voor deze laatsten moeten aanpassingen worden voorzien zodat zij zonder extra inspanningen toegang tot bankdiensten kunnen krijgen.
4. BEZORGD
- Voor opvolging aan de heer Pierre-Yves Dermagne, Vice-eersteminister en Minister van Economie
- Voor opvolging aan de heer Vincent Van Peteghem, Vice-eersteminister en Minister van Financiën
- Voor opvolging aan mevrouw Karine Lalieux, Minister van Pensioenen en Maatschappelijke Integratie, belast met Personen met een beperking
- Voor opvolging aan Febelfin
- Ter informatie aan mevrouw Sarah Schlitz, Staatssecretaris voor Gendergelijkheid, Gelijke Kansen en Diversiteit
- Ter informatie aan de heer Alexander De Croo, Eerste Minister
- Ter informatie aan Unia
- Ter informatie aan het UNCRPD-coördinatiemechanisme
- Ter informatie aan de federale ombudsman